(Anti) socijalne karte Kako je zakon otežao pristup socijalnoj zaštiti
U martu 2022. godine počela je primena Zakona o socijalnoj karti, kojim je uveden novi državni registar - informacioni sistem Socijalna karta. Ovaj sistem najavljen je kao rešenje za nagomilane probleme u sistemu socijalne zaštite i trebalo je da dovede do pravednije raspodele socijalne pomoći i efikasnijeg rada centara za socijalni rad.
Pravni okvir
Svojevremeno je u ekspozeu za sastav nove Vlade Republike Srbije navedeno: Prioritetnu reformu u pogledu bolje usmerenih socijalnih davanja predstavlja rad na socijalnim kartama, koje predstavljaju objedinjeni uvid u podatke o trenutnim i potencijalnim korisnicima.
U tom dokumentu je istaknuto da će socijalne karte omogućiti da građani koji su u najtežem ekonomskom položaju budu vidljiviji u sistemu, kako bi blagovremeno i efektivno ostvarili prava na potrebnu podršku. Umesto regulisanja nagomilanih problema u sistemu socijalne zaštite, donošenje Zakona o socijalnoj karti se počelo nametati kao rešenje za sve probleme u oblasti socijalne zaštite.
Zakon o Socijalnoj karti: Jedinstveni registar socijalno-ekonomskog statusa građana
Socijalna karta je uspostavljena kao jedinstveni registar koji sadrži podatke o pojedincu i sa njim povezanim licima, podatke o socijalno-ekonomskom statusu građana i građanki, podatke o vrsti prava i usluga iz socijalne zaštite koje neko koristi ili je koristio, kao i podatke o službenim licima koja su vodila, odnosno odlučivala o pojedinačnim pravima.
U čemu je problem?
Registar Socijalna karta objedinjuje podatke građana koji se nalaze u različitim službenim evidencijama, kao što su Centralni registar građana, registri Ministarstva unutrašnjih poslova, registri Poreske uprave, Republičkog geodetskog zavoda, Fonda za penziono i invalidsko osiguranje i druge. Socijalna karta omogućava zaposlenima u centrima za socijalni rad da ovim podacima pristupaju brže nego što su to mogli da rade pre uvođenja ovog sistema. Pored toga, jedna od značajnijih funkcija Socijalne karte je formiranje „notifikacija“ o promenama socijalno-ekonomskog statusa pojedinca i analitička obrada prikupljenih podataka. Pored lica koja su već evidentirana u sistemu socijalne zaštite, u Registru se vode i podaci o članovima njihovih porodica odnosno drugim članovima domaćinstva i sa njima povezanim licima.
Zakon o socijalnoj karti, koji predstavlja osnov korišćenja ovog Registra, predviđa prikupljanje oko 135 podataka o ličnosti korisnika i njihovih srodnika. Količina prikupljenih podataka i pojedini aspekti Zakona o socijalnoj karti otvaraju brojna pitanja koja se tiču poštovanja ljudskih prava.
Automatizacija odlučivanja u sistemu socijalne zaštite
Od početka primene Zakona o socijalnoj karti Registar istiskuje terenski rad i razgovor sa aktuelnim/potencijalnim korisnicima kao osnovni izvor saznanja za socijalne radnike. Socijalna karta na mesečnom nivou generiše notifikacije zaposlenima u centrima za socijalni rad sa instrukcijama za postupanje u vezi sa statusom korisnika novčane socijalne pomoći što u konačnici uvodi automatizaciju u donošenje odluka o nečijem pravu.
Dehumanizacija sistema socijalne zaštite: Kako algoritamsko odlučivanje utiče na socijalnu pomoć
Zbog svođenja rada socijalnih radnika na rešavanje notifikacija, Zakonom o socijalnoj karti se transformiše i sam socijalni rad. Uklanjanje ljudskog faktora prilikom procene socijalno-ekonomskog statusa pojedinca ili porodice povećalo je i „efikasnost sistema“, ali na način da je uticalo na isključivanje velikog broja ljudi iz sistema socijalne zaštite, a ne na pravedniju raspodelu socijalne pomoći. Što se tiče proklamovane proaktivnosti sistema Socijalne karte, ona se odnosi samo na jednu kategoriju (ukupno ih je 5) obaveštenja i to na 3 od 38 pojedinačnih prava u vezi sa kojima se obrađuju podaci u Registru. Ostale notifikacije za posledicu uglavnom imaju smanjenje obima ili potpuno isključivanje iz ostvarivanja prava.
Nedovoljna transparentnost u pogledu načina na koji registar Socijalna karta prikuplja i obrađuje podatke
Uprkos činjenici da registar Socijalna karta prikuplja veliku količinu osetljivih podataka o pojedincu i povezanim licima, javnosti nije učinjen dostupnim algoritam koji određuje način funkcionisanja čitavog sistema Socijalne karte - iako je takva informacija od javnog značaja tražena još u junu 2022. godine. Razloge za uskraćivanje pristupu informacijama o algoritmu Socijalne karte Ministarstvo za rad, zapošljavanje, boračka i socijalna pitanja pronalazi u zaštiti poslovnih interesa kompanije koja je izradila softversko rešenje Socijalne karte, uprkos činjenici da je reč o pravima garantovanim Ustavom i zakonima Republike Srbije.
Ova okolnost značajno otežava preispitivanje odluka koje centri za socijalni rad donose kada ukidaju prava građanima, jer se čitav postupak koji je prethodio donošenju zasniva na „nevidljivom“ algoritmu odlučivanja, o čijem načinu funkcionisanja nisu obavešteni ni sami korisnici.
Povreda prava na zaštitu podataka o ličnosti u sistemu Socijalna karta
Veliki broj podataka koji se prikupljaju o pojedincu, neproporcionalnost obima i vrste podataka koji se obrađuju, preširoko postavljen krug „povezanih lica“, kao i efektivna nemogućnost zaštite prava koja su garantovana Zakonom o zaštiti podataka o ličnosti, još jedan je problem koji (dis)kvalifikuje Socijalnu kartu. Sama ideja da se prikupljaju podaci o nacionalnoj pripadnosti, posedovanju oružja, zdravstvenom statusu ili invaliditetu korisnika socijalne pomoći ni na koji način ne doprinosi unapređenju socijalne zaštite, niti ima utemeljenje u principima na kojima se zasniva sistem zaštite podataka o ličnosti u Srbiji.
Značajno je primetiti da se u Zakonu o socijalnoj karti ne precizira koji podaci se obrađuju za svaku navedenu svrhu obrade, već se podaci, kao i radnje obrade, navode „zbirno“. U ovom pogledu posebno je sporno i to što je krug povezanih lica preširoko postavljen, pa se povezanim licem smatra, primera radi, i bivši vanbračni partner.
Osim toga, pojedinac čiji se podaci obrađuju u Socijalnoj karti, prema članu 11. stav 3. Zakona ima i pravo na uvid i pravo na osnovu ostvarenog uvida, preko Portala eUprava. Takođe, uvid u podatke iz Socijalne karte može se izvršiti i putem mobilne alikacije „ConsentID“. Treba primetiti i to da građani koje obuhvata Socijalna karta najčešće nemaju mogućnost pristupa računaru, pametnom telefonu i internetu, a samim tim teže pristupaju i portalu eUprava.
Disproporcijalni uticaj sistema Socijalna karta na različite kategorije građana
U Socijalnoj karti se prikupljaju i obrađuju podaci svih onih koji su ikada imali veze sa sistemom socijalne zaštite, koji trenutno uživaju neko od prava iz ove oblasti, kao i podaci o onima koji su podneli zahtev za ostvarivanje nekog od ovih prava. Dok se većina podataka čuva deset godina od prestanka prava, jedinstveni matični broj se čuva trajno.
Osim ovih podataka, obrađuju se i podaci lica koja se prema zakonu mogu smatrati povezanim. Budući da je većinski udeo romske populacije u siromaštvu, a samim tim i u oblasti socijalne zaštite, u praksi se pokazalo i da primena Zakona o socijalnoj karti dovodi do disproporcije u tretiranju različitih kategorija građana i to pre svega siromašnih građana i Roma.
Ova činjenica otvara i pitanje diskriminatornog efekta koji Zakon o socijalnoj karti ima prema ovim građanima.
Da li je sistemski cilj Zakona o socijalnoj karti zapravo efikasnost u smanjivanju broja korisnika novčane socijalne pomoći?
Zbog svih prethodno opisanih problema, jasno je da Zakon o socijalnoj karti nije donet radi omogućavanja veće vidljivosti najranjivijih među nama, već upravo suprotno.
Potvrda ovakvog zaključka može se dobiti i u činjenici da do sada u praksi nismo primetili nijedan slučaj u kom je građanin koji se nalazi u teškoj socijalno-ekonomskoj situaciji, usled primene Zakona o socijalnoj karti, ostvario pravo koje mu je prethodno ukinuto ili za koje nije prethodno ispunjavao uslove.
Automatizacija (ne) funkcioniše: Ko ispadne iz sistema, u isti se ne vraća
Oni pojedinci čije smo slučajeve pratili, a kojima je zbog pojedinačnog prihoda koji je prelazio iznos cenzusa za novčanu socijalnu pomoć ukinuto pravo na materijalna davanja, nikada ponovo nisu automatski vraćeni u sistem socijalne zaštite.
Automatizacija predviđena Zakonom o socijalnoj karti funkcioniše samo u smeru kojim se smanjuje krug korisnika. Zbog toga o ovom zakonu najčešće govorimo kao o zakonu koji je uveo automatizaciju isključivanja korisnika i korisnica sistema socijalne zaštite.
Primena Zakona o socijalnoj karti: Iskustva korisnika
Zakon o socijalnoj karti primarno se bavi ugroženim građanima i građankama. Zakonodavac je, stoga, bio dužan da ovaj akt učini praktičnim i potpuno primenjivim, kako ne bi postojala razlika između "napisanog" i "realnog".
Tako čl. 3. Zakona o socijalnoj karti propisuje da je njegov cilj ,,efikasnije ostvarivanje prava i usluga socijalne zaštite, pravednija raspodela socijalne pomoći, unapređenje efikasnosti i proaktivnosti rada organa u oblasti socijalne zaštite...“
Inicijativa A 11 u okviru svojih redovnih aktivnosti pruža pravnu pomoć u pojedinačnim slučajevima kršenja ekonomskih i socijalnih prava. Imali smo priliku da se neposredno uverimo u posledice koje je primena Zakona o socijalnoj karti imala na korisnike.
Opisom ovih slučajeva, ostavićemo svakome da samostalno tumači da li se u ovim situacijama ostvaruju principi efikasnosti, pravednosti, unapređenja i proaktivnosti u ostvarivanju prava i usluga iz oblasti socijalne zaštite.
Kraljevo – tamo gde je sakupljanje sekundarnih sirovina stvar prestiža, a ne nužde.
Trenutni iznos novčane socijalne pomoći za pojedinca iznosi 11.445 dinara. Zakon o socijalnoj zaštiti kao opšti uslov za ovo pravo postavlja da pojedinac na mesečnom nivou ne sme da ostvari prihod veći od ovog iznosa da bi koristio pravo na socijalnu pomoć.
Diskvalifikacija za svaki prihod: Kako prihodi utiču na socijalnu pomoć
Svaki prihod koji bi bio ostvaren u periodu dok osoba koristi pravo na socijalnu pomoć automatski će uticati na umanjenje iznosa od 11.445 dinara. Na taj način pred vas se postavlja izbor: ili ćete na ime socijalne pomoći mesečno primati 11.445 dinara ili ćete u slučaju da mesečno zaradite više od toga, pa čak i za 100 dinara više, biti diskvalifikovani.
Sistemska iznuda korisnika: Kad nemate izbor da biste preživeli
Opisani ,,izbor“ (svakako sistemski iznuđen) prirodno okreće čoveka ka alternativnim vidovima zarade na poslovima koji ulaze u domen neformalne ekonomije, budući da je suvišno postavljati pitanje da li se sa 11.445 dinara mesečno može (pre)živeti.
Jedan od takvih poslova jeste i sakupljanje sekundarnih sirovina – metala, plastike, kartona, svega onoga što izbacujemo i proizvodimo kao otpad, a što se može sakupiti, prodati i reciklirati. Primaoci novčane socijalne pomoći iz Kraljeva su se godinama bavili poslovima sakupljanja sekundarnih sirovina i, uz minorne zarade i visok rizik po sopstveno zdravlje, uspevali nekako da opstanu.
I tako je bilo sve do maja 2022. godine, kada je Centar za socijalni rad Kraljevo među prvim centrima počeo aktivno da primenjuje Zakon o socijalnoj karti.
Jednostavno, Socijalna karta je ovakvu delatnost kvalifikovala kao izvor prihoda jer je otkupljivač sirovina Poreskoj upravi prijavio osnov i iznos koji je ostvaren na ime transakcije. Evidencija Poreske uprave izvor je podataka koji koristi Socijalna karta, pa je tako većina korisnika prava na novčanu socijalnu pomoć ovo pravo izgubila već tokom naredne revizije.
Nedostatak Socijalne karte: Parcijalna procena socijalno-ekonomskog statusa
Statistika i brojke su u konkretnom slučaju bile neumoljive, pa je osnova socijalnog rada – procena celokupne pozicije konkretnog korisnika, stavljena u drugi plan. Da su se nadležni bavili poslom koji je sastavni deo naziva ustanove čiji su uposlenici, možda bi i primetili da se kao otkupljivač uvek pojavljivala ista firma koja se bavi reciklažom, da su iznosi u najvećem broju slučajeva isplaćivani ,,na ruke“ i uz priznanice priložene Poreskoj upravi, čiji primerak neretko prodavac nije ni dobio.
Primetili bi i da je gotovo nemoguće da se prodajom sekundarnih sirovina mesečno zaradi i do 200.000 dinara, kao što piše u rešenjima o prestanku prava na novčanu socijalnu pomoć. Nisu se bavili ni vidnom nesrazmerom u broju prodavaca i količini prodatih sekundarnih sirovina.
Jovan iz Kraljeva: Neusklađenost stvarnosti sa evidencijom u Socijalnoj karti
Prema rešenju o prestanku prava na novčanu socijalnu pomoć Jovan iz Kraljeva je u jednom tromesečju na osnovu prodaje sekundarnih sirovina zaradio oko 345.000 dinara. Ako uzmemo u obzir tadašnju otkupnu cenu gvožđa (koje je Jovan sakupljao i prodao) došli bismo do toga da je Jovan za tri meseca sakupio 11 i po tona gvožđa.
Jovanov primer je samo generičan osvrt na situaciju koja se dogodila desetinama ljudi, a kojima su registrovani prihodi koji uopšte nisu u saglasnosti sa prosečnim zaradama u ovom poslu.
U nekim slučajevima, prilikom otkupa sekundarnih sirovina od grupe lica ili stanovnika istog naselja, isplata prihoda je ka jednoj osobi, čija lična karta je data na uvid – često zbog toga što neki ljudi, naročito u romskim zajednicama, ni ne poseduju lična dokumenta.
Iako se taj prihod kasnije podeli među svima koji su učestvovali u prodaji Socijalna karta prihod od prodaje sirovina beleži samo kao prihod osobe koja je dala svoju ličnu kartu i preko koje je obavljena isplata.
Neregistrovani prihodi: Kako automatizacija ignoriše kontekst stvarnog života
Automatizovani registar Socijalna karta ne može da posumnja zašto bi čovek i dalje živeo u podstandarnom naselju bez adekvatnih uslova života ako mesečno zarađuje 175.000 dinara.
Ne može da odgovori ni na pitanje kako to da se ,,ostvarena“ zarada dokazuje samo na osnovu priznanice koju je bilo ko mogao da potpiše.
Dehumanizacija socijalnog rada u praksi: Kraljevo kao upozorenje
Odgovore na ova pitanja može jedino i isključivo pronaći čovek, tj. socijalni radnik i zbog toga je Kraljevo prvo mesto koje je pružilo dokaze o pogubnom uticaju dehumanizacije i automatizacije socijalnog rada po one kojima je društvena podrška ovog tipa najneophodnija.
Socijalna pomoć i sezonski poslovi: Socijalna karta i ignorisanja “Zakona o sezoncima”
Zakon o pojednostavljenom radnom angažovanju na sezonskim poslovima u određenim delatnostima (takozvani Zakon o sezoncima) nedvosmisleno je propisao da prihodi od sezonskog rada nisu od uticaja na korišćenje prava na novčanu socijalnu pomoć.
Međutim, brojni centri za socijalni rad širom Srbije su jednostavno ignorisali ovu odredbu i primenjivali sopstvene pravilnike, koji su neusklađeni sa zakonom. Na taj način je velikom broju ljudi pravo na socijalnu pomoć neosnovano ukinuto.
Ako ste brali voće, sadili povrće ili rezali vinograde sezonski, Socijalna karta je o tome izveštavala vašeg socijalnog radnika putem već pomenute notifikacije - sa obavezujućom instrukcijom da vam ukine pravo na novčanu socijalnu pomoć, bez daljih tumačenja.
Srpski Krstur – primer automatizacije kršenja "Zakona o sezoncima"
Iako obavljanje sezonskih poslova nije dugoročni radni angažman koji donosi stabilne prihode, primenom Zakona o socijalnoj karti ovi prihodi učinjeni su relevantnim za odlučivanje o novčanoj socijalnoj pomoći, na štetu najugroženijih.
Petar, Marija i Senka iz Srpskog Krstura na meti nepravednih i nezakonitih odluka
Posledice ovakve prakse su među prvima doživeli Petar, Marija i Senka – ljudi iz Srpskog Krstura, mesta u Vojvodini u neposrednoj blizini Kanjiže. Petar, Marija i Senka su ostvarivali pravo na novčanu socijalnu pomoć i krajem svakog leta su odlazili, kada im se za to ukazivala prilika, u berbu voća.
Ukupno su radili 10-ak dana za dnevnicu od oko 2.000 dinara. U decembru su im uručena rešenja Centra za socijalni rad Novi Kneževac o umanjenju iznosa novčane socijalne pomoći za 80 odsto, a da prethodno nisu ni pozvani da se izjasne o postojanju i vrsti prihoda koji su tome uzrokovali.
Po savetu Inicijative A 11, Petar, Marija i Senka su tražili od centra da im učini dostupnim izvore takvih saznanja i dat im je izvod iz socijalne karte koji je ove prihode kvalifikovao kao „prihode iz radnog i vanradnog odnosa“.
Kako bi saznali poreklo ovih prihoda upućeni su u Poresku upravu i Nacionalnu službu za zapošljavanje gde isto tako nisu uspeli da saznaju o čemu je reč. Konačno uverenje iz Centralnog registra obaveznog socijalnog osiguranja (dokument u kojem je upisano poreklo svakog prihoda na koji se plaćaju obavezni doprinosi) je pokazalo da je poreklo prihoda koji su doveli do umanjenja iznosa novčane socijalne pomoći sezonski posao.
Kazna umesto podsticaja
Ovakvom odlukom ne samo da je postupljeno mimo zakona, već je i socijalna zaštita svedena na svoju suprotnost. Umesto osnaživanja pojedinca ili porodice za samostalan život dat je doprinos uspostavljanju i održavanju začaranog kruga siromaštva. Na sreću po Petra, Mariju i Senku drugostepeni organ je uvažio sve navedene žalbene razloge i poništio rešenja kojim im je umanjen iznos novčane socijalne pomoći, ali nije zauzimao stav o uzrocima nepoštovanja Zakona o sezoncima, već je samo konstatovao da je Zakon prekršen.
Nakon apela Inicijative A11: Ministarstvo reagovalo na nepravilnosti u zakonu o sezoncima
Raduje okolnost da je tadašnji ministar nakon apela koji je Inicijativa A 11 uputila Ministarstvu za rad, zapošljavanje, boračka i socijalna pitanja i kojim je ukazala na nepoštovanje Zakona o sezoncima, izmenio Pravilnik o obrascima u postupku ostvarivanja prava na novčanu socijalnu pomoć, izbacivši de facto ovu vrstu prihoda iz relevantnih za ostvarivanje prava na novčanu socijalnu pomoć.
Beograd – Nedostaci u Zakonu umnožavaju probleme
Budući da je broj korisnika prava na novčanu socijalnu pomoć u Beogradu najveći – čitav dijapazon raznovrsnih problema se manifestovao nedugo nakon otpočinjanja primene Socijalne karte na celokupnoj teritoriji grada.
Zagorka iz Beograda: Socijalna karta kao (jedino) merilo istine
Zagorka je samohrana majka dečaka predškolskog uzrasta. Osim novčane socijalne pomoći koju prima, povremeno radi kao higijeničarka ili kao turistički vodič. Tako je Zagorka u avgustu i septembru 2022. godine ukupno osam dana radila kao turistički vodič za dnevnicu od 1.500 dinara.
Budući da se za ostvarivanje prava na novčanu socijalnu pomoć uzimaju u obzir tri meseca pre donošenja odluke o pravu, njen mesečni prihod je u proseku iznosio oko 4.000 dinara, dok je mesečni iznos novčane socijalne pomoći za dvočlanu, jednoroditeljsku porodicu bio oko 17.000 dinara.
Zagorku je jednog dana pozvala radnica centra za socijalni rad, s obaveštenjem da će zbog ostvarenih prihoda potpuno izgubiti pravo na socijalnu pomoć. Zagorka je radnici objasnila da je radila samo osam dana u ta tri meseca i za to je priložila dokaz u vidu ugovora sa turističkom agencijom.
Međutim, naišla je na ignorantski stav socijalne radnice koja nije želela da uzme u obzir priloženi dokaz. Tom prilikom joj je rekla da je iz Socijalne karte izvukla podatke da su njeni prihodi daleko veći i to u avgustu 45.707 dinara, u septembru 29.181 i u oktobru 36.419 dinara.
Materijalna egzistencija ili pravda?
Iako uverenje iz Centralnog registra obaveznog socijalnog osiguranja – dokument u kojem je upisano poreklo i datum ostvarivanja svakog prihoda na koji se plaćaju obavezni doprinosi – dokazuje stvarno stanje stvari, Zagorka nije izjavila žalbu jer joj je rečeno da dok se po žalbi ne odluči (a to može biti i šest meseci) ona nema pravo da podnese novi zahtev. To je, pritom, netačna informacija.
Mišljenje koje je Inicijativa A 11 dobila od Ministarstva za rad, zapošljavanje, boračka i socijalna pitanja ide u prilog navedenoj tvrdnji. Zagorka nije iskoristila svoje pravo na reviziju ovakve odluke. Korisnici socijalne pomoći ne mogu da priušte šest meseci bez socijalne pomoći i zbog toga se između materijalne egzistencije i pravde odlučuju za ovo prvo.
Vera iz Beograda: Klasifikovanje donacija kao prihoda u registru Socijalna karta
Još jedan vid nezakonitog obračunavanja prihoda u Socijalnoj karti možemo da pronađemo u slučaju Vere, koja je, osim što je sa svojom porodicom ostvarivala pravo na novčanu socijalnu pomoć, takođe i korisnica socijalnog stana u Beogradu.
S obzirom na to da je koncept socijalnog stanovanja, uprkos svom nazivu i primarnoj ulozi, u Beogradu nepriuštiv i neodrživ zbog izrazito visokih troškova stanovanja, u praksi se neretko dešava da korisnici ovih stanova zapadnu u velika dugovanja jer ne mogu da plate visoke komunalne troškove blagovremeno te su, u suštini, primorani su da biraju između plaćanja računa i pokrivanja svojih osnovnih životnih potreba.
U ekstremnim slučajevima, korisnici socijalnih stanova su i u riziku od beskućništva, budući da neredovnim plaćanjem računa i zakupnine gube pravni osnov svog boravka, zbog čega se protiv njih pokreću postupci iseljenja.
Ovakvi problemi nisu zaobišli ni Veru i njenu porodicu, jer su se ovom domaćinstvu usled navedenih razloga nagomilala visoka dugovanja.
Isplata dugova uzrok prestanka prava na novčanu socijalnu pomoć
Postupak medijacije, u kom su drugim povodom učestvovale Verina i još nekoliko drugih porodica, ishodovao je to da se učesnicima pokriju dugovanja nastala nepriuštivim stanovanjem, kako ne bi dospeli u rizik da ostanu bez krova nad glavom.
Ovaj uplaćen iznos je u Socijalnoj karti tretiran kao prihod, zbog čega je Vera upozorena da bi mogla da ostane bez prava na novčanu socijalnu pomoć.
Iako su radnici centra za socijalni rad zatražili detalje ovog „prihoda“, iz čega se onda moglo videti da nije u pitanju nikakva zarada, Veri nije omogućeno da se izjasni da ova situacija nimalo ne odgovara činjeničnom stanju i da ona ne samo da nije radila niti zaradila, nego da se bez svoje krivice našla u ovoj situaciji.
Ko nema za pogreb ima za život
Radnici centra za socijalni rad su se vodili onime što im propisuje Zakon o socijalnoj karti – isključivo podacima iz Registra Socijalna karta, gde je ovaj iznos kategorisan kao prihod iz privremenih i povremenih poslova. Da stvar bude još gora, istom prilikom joj je kao drugi deo „prihoda“ registrovan i iznos koji je služio da pokrije troškove sahrane Verine ćerke, koju je izgubila nekoliko meseci pre toga.
Ishod: Vraćanje prava bez osvrtanja na Socijalnu kartu
U oba ova slučaja, iznosi koji su Veri uplaćeni u potpuno drugačije svrhe, nezakonito su klasifikovani kao prihod, što joj je onemogućilo dalje korišćenje prava na novčanu socijalnu pomoć i ostavilo celu porodicu bez ikakvih primanja. Po uloženoj žalbi drugostepeni organ je ukinuo ovakvo rešenje i Vera je vraćena u red korisnika prava.
Nažalost, u obrazloženju svoje odluke Sekretarijat za socijalnu zaštitu Grada Beograda se zadržao na konstataciji da je materijalno pravo prekršeno bez ulaženja u stvarne uzroke.
Drugim rečima, ni jednom u rešenju nije spomenuta Socijalna karta iako je u žalbi (koja je usvojena u celosti) više puta apostrofirano da upravo mehanizmi Registra generišu greške u podeli prihoda koji jesu ili nisu od uticaja na novčanu socijalnu pomoć.
Na taj način propuštena je prilika da se na višem institucionalnom nivou osvesti, a potom i raspravi o nedostacima Registra, koji nedvosmisleno postoje i koji proizvode odluke u suprotnosti sa Zakonom o socijalnoj zaštiti.
Elvira i nasledstvo “vredno” gubitka prava: Kako tržišna vrednost zemljišta ugrožava prava na socijalnu pomoć
Zakon o socijalnoj zaštiti kao imovinski cenzus za korišćenje socijalne pomoći postavlja površinu zemljišta koje pojedinac poseduje. Tako, radno sposoban pojedinac sme da poseduje do 0,5 hektara, a radno nesposoban do jednog hektara zemljišta da bi ostvarivao pravo na socijalnu pomoć.
Preslikavanje navedene suprotnosti na realne životne okolnosti
Postoje i primeri koji jasno ukazuju da Registar Socijalna karta nije ustrojen u skladu sa Zakonom o socijalnoj zaštiti. Elvira iz jednog beogradskog romskog naselja i njen gubitak prava na novčanu socijalnu pomoć predstavljaju očigledan primer opisane anomalije u sistemu socijalne zaštite.
Naime, Elvira je teško bolesna, sa utvrđenim invaliditetom i nesposobnošću za rad. Osim novčane socijalne pomoći, ona prima i dodatak za pomoć i negu drugog lica. S obzirom na to da ne može da radi, materijalna davanja iz oblasti socijalne zaštite joj predstavljaju jedini prihod i uslov su njene egzistencije.
U novembru 2022. godine obaveštena je o prestanku novčane socijalne pomoći, a kao uzrok je naveden prihod na ime nasleđa u iznosu od 1.066.656 dinara. Po angažovanju Inicijative A 11 utvđeno je da je Elvira nasleđem stekla u vlasništvo zemljište površine 333,33 m2 čija je tržišna vrednost navedena u rešenju o prestanku prava na socijalnu pomoć.
Dakle, iako je Zakonom o socijalnoj zaštiti propisan imovinski cenzus od 10.000 kvadrata, ona je izgubila ovo pravo jer Socijalna karta nije posedovanje zemljišta tumačila kroz površinu - već kroz tržišnu vrednost. I to sve potpuno mimo zakona.
Ilustracije radi, ako posedujete zemljište od 0,1 hektara (manje od zakonskog cenzusa) njegova tržišna vrednost iz Poreske uprave biće smatrana vašim prihodom i zbog toga ćete izgubiti pravo na novčanu socijalnu pomoć. Dakle, u ovom pogledu, Socijalna karta je u samoj osnovi postavljena suprotno krovnom Zakonu o socijalnoj zaštiti.
Međutim, uputstvo za korišćenje Socijalne karte u prihode koji se ne ostvaruju na mesečnom nivou svrstava i apsolutna prava (pravo svojine pre svega) kao i nasleđe i poklon, a za visinu ovih "prihoda" uzima tržišnu vrednost nepokretnosti.
Drugostepeni organ je poništio ovakvo rešenje posle izjavljene žalbe, ne ulazeći u tumačenje suštinskog uzroka, već se zadržao isključivo na kršenju proceduralnih i materijalnih normi.
Alen iz Zemun Polja: auto na otpad - socijalna pomoć u zaborav
Recimo da ste imali automobil proizveden 1980. godine i da ste ga vozili do 2013. godine, kada ste ga poslednji put registrovali. Posle bezuspešnih pokušaja prodaje, automobil je završio na auto-otpadu i vi o tome niste dobili nikakav dokument kao dokaz, već samo nešto novca za staro gvožđe. Prema Poreskoj upravi, vi ste poslednji platili porez na prenos apsolutnih prava – dakle vi ste i dalje formalno-pravno vlasnik automobila.
Ova vrsta pravno-birokratske nelogičnosti do sada je zaobilažena kroz terenske posete i direktnu komunikaciju sa korisnicima prava. Koristeći u ograničenoj meri svoje diskreciono pravo i ,,meke“ odredbe Zakona o socijalnoj zaštiti socijalni radnici su imali razumevanja za realne životne situacije i uglavnom su odobravali nastavljanje korišćenja prava u sličnim situacijama.
Primena Zakona o socijalnoj zaštiti: Zbog automobila stiže “notifikacija” da živite bolje
Socijalna karta je objektivno ograničena za ovakvu vrstu rada i, ako iz Poreske uprave ili Ministarstva unutrašnjih poslova pristigne podatak da osoba "poseduje" automobil, sistem jednostavno izdaje notifikaciju socijalnom radniku da prekine pravo korisniku.
Očit primer besmisla krute i nesenzitivne primene odredbe Zakona o socijalnoj zaštiti, koja propisuje da posedovanje pokretne imovine preko šestostrukog iznosa novčane socijalne pomoći (oko 600 evra) diskvalifikuje iz grupe korisnika ovog prava ogleda se i u načinu utvrđivanja da li neko poseduje automobil.
U ovoj situaciji našao se Alen iz Zemun Polja koji sa svojom porodicom živi u socijalnom stanu u Kamendinu. Posle saveta da automobil odjavi u nadležnoj policijskoj stanici i potvrdu o tome odnese u centar za socijalni rad, odustali su od prekida njegovog prava na socijalnu pomoć.
Objektivna ograničenost u pružanju besplatne pravne pomoći: Nemogućnost da se dopre do svih kojima je savet neophodan
Neki od ovih ljudi su uspeli da ostanu u sistemu socijalne zaštite zahvaljujući pravnoj pomoći koja im je blagovremeno pružena. Navedeni primeri predstavljaju samo opšti prikaz izvučen iz pojedinačnih slučajeva i svakako nisu jedini sa kojima je Inicijativa A 11 imala kontakt.
Perspektive: Čeka se Ustavni sud
Isključivanje korisnika iz sistema socijalne zaštite najčešće se dogodi bez njihovog učešća u postupcima pred centrima za socijalni rad i bez uzimanja u obzir njihovih konkretnih okolnosti, koje se neretko razlikuju od podataka u Socijalnoj karti.
Ustavni izazov: Inicijativa A 11 i ocena ustavnosti Zakona o socijalnoj karti
Inicijativa A 11 je u aprilu 2022. godine podnela Ustavnom sudu Inicijativu za ocenu ustavnosti Zakona o socijalnoj karti. Zakon o socijalnoj karti (čl. 17) u suprotnosti je sa odredbama Konvencije Saveta Evrope o zaštiti lica u odnosu na automatsku obradu ličnih podataka. Odredbom ovog člana Zakona propisano je da se na osnovu algoritma koji vrši automatsku proveru ispunjenosti uslova za ostvarivanje prava na socijalnu pomoć, institucije socijalne zaštite samo obaveštavaju da je neophodno preduzeti određene radnje u pogledu prava osobe čiji su lični podaci sadržani u Socijalnoj karti.
Kao što je pomenuto, suprotno garancijama iz čl. 9 Konvencije Saveta Evrope, korisniku sistema socijalne zaštite je onemogućeno da budu uzeti u obzir njegovi stavovi u odnosu na ovu automatizovanu obradu podataka o ličnosti. Zakon o socijalnoj karti u suprotnosti je i sa čl. 8 Evropske konvencije za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda, kao i sa čl. 9 Međunarodnog pakta o ekonomskim, socijalnim i kulturnim pravima kojim se garantuje pravo na socijalnu sigurnost. O tome detaljnije u Inicijativi za ocenu ustavnosti Zakona o socijalnoj karti.
Međunarodna reakcija: Mišljenje ESCR-Net o Socijalnoj karti u Srbiji
U novembru 2022. godine, nekoliko članica ESCR-Net, globalne mreže za ekonomska, socijalna i kulturna prava, među kojima su Amnesti Internešenel, Centro de Estudios de Derecho, Justicia y Sociedad (Dejusticia), Projekat Digitalna država blagostanja i ljudska prava (DWS projekat) pri Centru za ljudska prava i globalnu pravdu na Pravnom fakulteta Univerziteta u Njujorku, Evropski centar za prava Roma (ERRC), Inicijativa za socijalna i ekonomska prava (ISER), Kenijska komisija za ljudska prava (KHRC) i Program ljudska prava i globalna ekonomija (PHRGE) na Nortistern univerzitetu, podneli su Zajedničko pravno mišljenje Ustavnom sudu Srbije povodom Inicijative za ocenu ustavnosti Zakona o socijalnoj karti.
U njemu su istakli ključna pitanja koja se sa stanovišta ljudskih prava otvaraju primenom ovog Zakona.
Čekanje na odluku Ustavnog suda
Do danas, Ustavni sud Srbije nije rešio po pokrenutoj Inicijativi. U međuvremenu, svakim danom sve je manji broj korisnika sistema socijalne zaštite u Srbiji.
Uticaj Socijalne karte na položaj interno raseljenih lica sa Kosova
Položaj interno raseljenih lica, naročito interno raseljenih Roma, od sukoba na Kosovu i njihovog raseljenja donekle sе promenio nabolje. Većina njih više ne živi u kolektivnim centrima, postignuti su određeni rezultati u smanjenju broja pravno nevidljivih Roma i donete su nacionalne i lokalne strategije koje se posredno ili neposredno tiču unapređenja njihovog pristupa osnovnim pravima i bolje integracije u lokalne sredine.
Međutim, narativ o uspešnoj integraciji interno raseljenih (kao da se već radi o okončanoj stvari) baziran isključivo na smanjenju broja lica u riziku od apatridije i zatvaranju kolektivnih centara anestezira stav o njihovom položaju i veliki broj svakodnevnih životnih problema ostaje „ispod površine”.
Glavno obeležje položaja ovih ljudi jeste potpuna socijalna defavorizacija – prava na obrazovanje, stanovanje, zdravstvenu i socijalnu zaštitu su im zbog niza administrativnih poteškoća teže dostupna nego drugim građanima Republike Srbije. Već otežan pristup sistemu socijalne zaštite dodatno je pogoršan uvođenjem registra Socijalna karta.
Već sama postavka Zakona o socijalnoj karti koji ne prepoznaje interno raseljena lica kao posebno ugroženu kategoriju ukazivala je na to kakav će uticaj automatizacija postupka imati na ove ljude. Iako Registar podrazumeva prikupljanje i obradu čak 135 podataka o ličnosti, nije se našlo mesto za podatak koji se odnosi na status korisnika – interno raseljeno lice. Neprepoznavanje interno raseljenih lica kao posebne kategorije u kombinaciji se prevelikim „autoritetomˮ notifikacija iz Registra koje umanjuju autonomiju socijalnog radnika i ponekad upitnim stepenom njihove pouzdanosti u konačnici umanjuju mogućnost da se o pravu ovih ljudi odlučuje na osnovu kriterijuma koji se odnosi na potrebu za društvenom intervencijom u prevazilaženju socijalne isključenosti.
Položaj interno raseljenih lica ni u jednom segmentu nije povoljniji od položaja povratnika po sporazumu o readmisiji. Ipak, okolnost da neko pripada grupi povratnika po sporazumu o readmisiji uzima se u obzir prilikom prikupljanja i obrade podataka u Socijalnoj karti i samim tim se uvažava prilikom postupanja u nekom od predmeta. Da se u opšte podatke o pojedincu ubraja i podatak da li je osoba povratnik po sporazumu o readmisiji, propisuje član 7 Zakona o socijalnoj karti. Na taj način obezbeđuje se mogućnost da svako službeno lice koje pristupi Socijalnoj karti dobije i informaciju o tome da se u konkretnom slučaju radi o ovoj kategoriji lica, što će nužno za posledicu imati i veću senzibilnost u postupanju s obzirom na naročito teške okolnosti u kojima žive ljudi koji su povratnici.
Poboljšanje položaja povratnika bio je i jedan od glavnih motiva za to da Svetska banka pruži konsultativnu i finansijsku podršku Republici Srbiji u pripremi i implementaciji Zakona o socijalnoj karti. U odgovoru na zahtev za pristup informacijama od javnog značaja koji je Ministarstvo za rad, zapošljavanje, boračka i socijalna pitanja uputilo Inicijativi A 11 navodi se da je „Sadašnja saradnja vezana za konsultantsku pomoć koja se realizuje u okviru projekta ʼPodrškа efektivnoj reintegraciji povratnika na Zapadnom Balkanuʼ koja se odnosi na Republiku Srbiju, Severnu Makedoniju i Albaniju. U okviru projekta za Republiku Srbiju u vezi sa sistemom socijalne zaštite, pomoć Banke se odnosi na sagledavanje iskustva povratnika i ugroženih grupa koje se prijavljuju na programe socijalne pomoći i istraživanje načina na koji se može prilagoditi sistem pružanja socijalne pomoći i informacionih sistema kako bi se obezbedila bolja usluga korisnicima. Treba imati u vidu to da Zakon o socijalnoj karti sadrži odredbe vezane za povratnike po sporazumu o readmisiji.ˮ Iako je prema ovom programu bilo nužno u postupak uključiti i druge ugrožene grupe, među kojima i interno raseljena lica, tako nešto je izostalo. Nasuprot tome, specifični problemi sa kojima se suočavaju interno raseljeni i koji dodatno ugrožavaju njihov položaj i dalje ostaju nevidljivi za sistem. Pristup socijalnim davanjima neosetljiv je na okolnost nečijeg raseljeničkog statusa. Ilustrativan primer predstavlja način uračunavanja propuštene zarade u prihode domaćinstva prilikom odlučivanja o pravu na novčanu socijalnu pomoć. Interno raseljenim licima se propuštena zarada obračunava potpuno identično kao i ostalima čiji socijalno-ekonomski status stavlja pod prizmu. Ovakva praksa je problematična jer potpuno ignoriše činjenicu da je raseljenim licima znatno teže da dođu do posla zbog nemogućnosti da dokažu kvalifikacije, prethodni staž, a neretko i zbog jezičke barijere. Zakon o socijalnoj karti u ovom smislu nije unapredio socijalnu zaštitu jer podaci o pojedincu koji se u Registru obrađuju ne uključuju raseljenički status i sve implikacije koje ovaj status sa sobom nosi.
Veliki broj interno raseljenih Roma zbog izrazito lošeg materijalnog stanja zavisi od podrške koju bi trebalo da im pruži sistem socijalne zaštite. Materijalna davanja poput novčane socijalne pomoći jedini su vid redovnih primanja za mnoge od njih. I pored ekstremno niskog iznosa, ova davanja donose kakvu-takvu sigurnost. Socijalna pomoć koja za tročlano domaćinstvo iznosi tek 38,61% minimalne potrošačke korpe primorava njene primaoce da se radno angažuju u neformalnoj ekonomiji kako bi ostvarili prihod neophodan za zadovoljenje osnovnih životnih potreba. To su neretko teški i mizerno plaćeni poslovi, poput građevinskih poslova, sezonskog rada ili sakupljanja sekundarnih sirovina.
Prepreku radnom angažovanju primaoca novčane socijalne pomoći predstavlja Zakon o socijalnoj zaštiti koji ih u slučaju da prihodi prelaze iznos pripadajuće novčane socijalne pomoći onemogućava da koriste ovo pravo. Ovom odredbom zakona zanemaruje se društvena realnost – pojedinac ne može živeti samo od novčane socijalne pomoći koja iznosi oko 100 evra i radno angažovanje u tom slučaju nije izbor već nužda. Socijalna karta dodatno čini vidljivim ovaj problem jer socijalnom radniku ispostavlja notifikaciju zasnovanu na evidenciji nadležne poreske uprave o ostvarenom prihodu korisnika na osnovu koje isti gubi pravo.
S obzirom na to da se veliki broj interno raseljenih Roma bavi sakupljanjem sekundarnih sirovina, za kratko vreme od primene Zakona o socijalnoj karti došlo je do krupnog reza u ukupnom broju korisnika prava na novčanu socijalnu pomoć. Iako je među ovim obustavama socijalnih primanja značajan broj njih bio legalan, gotovo sve su bile nepravične jer niko ne sakuplja plastične flaše, metal i karton po deponijama i kontejnerima jer to voli i hoće, već jer to mora. Socijalnom kartom je ova nepravda dobila alat više za svoju realizaciju.
Kao što je ranije pomenuto, Socijalna karta jednostavno ne dopušta preispitivanje notifikacija, zbog čega veliki broj interno raseljenih ostaje izvan sistema socijalne zaštite.
Od uvođenja Socijalne karte ne postoji kritički upit o relevantnosti podataka dobijenih iz evidencije Poreske uprave kojim bi Socijalna karta ove podatke stavila u kontekst prihoda koji su od uticaja na ostvarivanje prava na socijalnu pomoć. Klasifikacija prihoda u evidenciji Poreske uprave nije ista kao i klasifikacija prihoda koji su relevantni za socijalnu zaštitu. Primera radi, na sticanje nasledstva (npr. zemljišta) poreska osnovica je tržišna vrednost nepokretnosti i ona se tretira kao prihod, dok se u socijalnoj zaštiti posedovanje zemljišta posmatra kroz maksimalnu površinu (0.5 hektara, odnosno 1 hektar za radno nesposobne) koja nije od uticaja na pravo na novčanu socijalnu pomoć. Ova nepodudarnost može rezultirati time da nasleđivanje zemljišta površine recimo 0.01 hektar oduzima korisniku pravo na novčanu socijalnu pomoć jer mu tržišna vrednost prelazi iznos od 100 evra.
Kod prihoda u slučaju prodaje sekundarnih sirovina za relevantne se uzimaju oni iznosi koje nadležnoj poreskoj upravi prijavi otkupljivač sekundarnih sirovina. Prodavac je u većini slučajeva isplaćen u gotovini, uz potpisivanje priznanice čiji primerak retko kada i dobije i čiji sadržaj često ni ne razume jer je među interno raseljenim licima veliki broj neukih ljudi. Isplaćeni novac i količina prodatih sekundarnih sirovina ne moraju odgovarati faktičkom stanju stvari. Čitav transakcioni proces teško se može tačno utvrditi, a podaci dobijeni iz njega uz Socijalnu kartu postaju nesumnjivi i kao takvi se koriste. Reč korisnika da nije ostvario prihod naveden u Socijalnoj karti ne uzima se u obzir prilikom preispitivanja prava, a retke inicijative socijalnih radnika da stvar dublje preispitaju onemogućene su automatizacijom postupka.
Pravna nevidljivost kao jedan od problema sa kojima se suočavaju interno raseljena lica neretko je bila od značaja za nepodudarnost faktički ostvarenog i formalno prikazanog prihoda. Pošto otkupljivači sekundarnih sirovina traže lična dokumenta prodavca prilikom otkupa, veliki broj onih koji ta dokumenta ne poseduju sve što sakupe prodaju posredstvom suseda i prijatelja koji imaju dokumenta. Na taj način se interno raseljenima koji imaju lična dokumenta obračunavaju znatno viši prihodi, iako su oni zapravo zajednički i ne pripadaju isključivo njima. S druge strane, osobe bez dokumenata, a to su u Srbiji gotovo isključivo Romi, a naročito interno raseljeni Romi, sada su izložene riziku da prodajom sekundarnih sirovina neće moći da dođu do sredstava za život jer osobe koje primaju socijalna davanja opravdano strahuju da će ih izgubiti u slučaju prodaje tuđih sekundarnih sirovina i primanja novca u ime onih koji dokumenta ne poseduju. Ova praksa uočena je prvi put prilikom terenske posete romskim naseljima u Kraljevu, kada je veliki broj sakupljača sekundarnih sirovina ostao bez novčane socijalne pomoći zbog sakupljanja i prodaje metala iz dvorišta jednog bivšeg društvenog preduzeća. Iako nisu sporili da su sakupljali i prodavali sekundarne sirovine, iznos je ipak bio sporan jer je iznosio i do 100.000 dinara mesečno. Saznali smo da je poreklo ovolikog iznosa upravo okolnost da su oni metal odvozili do reciklažnog centra i prodavali ga u ime suseda i prijatelja koji nemaju lične karte, te da su iznosi bili znatno viši jer je došlo do faktičke deobe između više ljudi. Identične mehanizme je Inicijativa A 11 primetila i prilikom terenske posete romskom naselju u opštini Čukarica.
Sve ovo ukazuje na višeslojnu isprepletanost i uzročno-posledičnu prirodu problema sa kojima se interno raseljena lica susreću i upozorava na to da je neophodno svestrano pristupiti njihovom rešavanju. Parcijalno zadovoljenje bazičnih potreba nije stvarna integracija, a Socijalna karta prepreka je čak i za to.